नेपाल विद्यार्थी संघ : परिवर्तनको अग्रदूतदेखि चुनौतीको घेरासम्म

शुरुमा जसरी मूल्य, आदर्श, र सिद्धान्तको आधारमा संगठन अगाडि बढेको थियो, अहिले ती आधारहरू
क्रमशः कमजोर बन्दै गएका छन्। संगठनको निर्णय प्रक्रिया, सार्वजनिक धारणा, र नेतृत्वको आचरणमा
पारदर्शिता र जवाफदेहिताको अभाव देखिन्छ।नेपाल विद्यार्थी संघ : परिवर्तनको अग्रदूतदेखि चुनौतीको घेरासम्म

नेपालको राजनीतिक इतिहासमा नेपाल विद्यार्थी संघ (नेविसंघ) ले अभूतपूर्व भूमिका निर्वाह गर्दै आएको
छ। यो संगठन केवल विद्यार्थीको हक–अधिकारको प्रतिनिधि मात्र नभई राष्ट्रको समग्र लोकतान्त्रिक
रूपान्तरणमा समेत अग्रपंक्तिमा उभिएको संस्था हो। नेपाली कांग्रेससँग आबद्ध रहेको नेविसंघले दशकौंसम्म
स्वतन्त्रता, समानता र प्रजातान्त्रिक मूल्यको पक्षमा बोल्दै आएको छ। तर हाल आएर यस संगठनको
विश्वसनीयता र प्रभावक्षमता घट्दै गएको भन्ने आवाजहरू सशक्त छन्।
यस लेखमा, नेविसंघको ऐतिहासिक योगदानदेखि हाल देखिएका चुनौतीहरू, र सुधारका सम्भावनाहरू
विश्लेषण गरिएको छ।

नेविसंघको स्थापना र ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

नेपाल विद्यार्थी संघको स्थापना वि.सं. २००७ सालमा, नेपाली कांग्रेसको पहलमा भएको थियो। त्यस
समयमा नेपालमा राणाशासन अन्त्य गर्दै प्रजातन्त्र स्थापनाको संघर्ष चलिरहेको थियो। विद्यार्थीहरूलाई
संगठित गर्दै प्रजातन्त्रको पक्षमा परिचालित गर्ने उद्देश्यले नेविसंघको जन्म भएको हो।
२०४६ सालको जनआन्दोलन, २०५२–०६२ सालको माओवादी सशस्त्र द्वन्द्व र २०६२/६३ को दोस्रो
जनआन्दोलनमा नेविसंघको भूमिका अत्यन्तै प्रभावकारी रह्यो। विशेष गरी राजतन्त्रविरुद्धको आन्दोलनमा
यसले निर्णायक योगदान पुर्‍यायो। सशक्त आन्दोलन, काल्पनिक होइन, बलिदानीपूर्ण संघर्षहरूमा
सहभागी हुँदै आएको यो संगठनको विगत स्वर्ण अक्षरले लेख्न सकिन्छ।

नेविसंघको मूल उद्देश्य र योगदान

राजनीतिक चेतना अभिवृद्धि

नेविसंघले नेपाली युवामा राजनीतिक जागरण ल्याउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। लोकतन्त्र, मानव
अधिकार, समाजवाद, र स्वतन्त्रताको पक्षमा युवालाई परिचालित गराउँदै समाज परिवर्तनको खाका कोर्न
यसले अग्रणी योगदान दिएको हो।
 

नेतृत्व उत्पादन गर्ने थलो

नेपाली राजनीतिका थुप्रै शीर्ष नेताहरू नेविसंघको नर्सरीबाट नै हुर्किएका छन्। वर्तमान संसद, सरकार, र
पार्टी नेतृत्वमा बसिरहेका थुप्रै व्यक्तित्वहरू विद्यार्थी राजनीतिमा सक्रिय रहँदै शीर्ष तहमा पुगेका छन्।
यसले नेतृत्व उत्पादन गर्ने प्रणालीको रुपमा आफ्नो पहिचान बनाएको छ।
 

शैक्षिक आन्दोलनको अगुवाइ

शैक्षिक सुधार, गुणस्तरीय शिक्षा, पाठ्यक्रम विकास, शुल्क नियन्त्रण, क्याम्पस स्वतन्त्रता लगायत विषयमा
नेविसंघले आन्दोलन र दबाबमार्फत धेरै ऐतिहासिक उपलब्धिहरू दिलाएको छ।

हालको अवस्था : चुनौती र आलोचना

संगठनको राजनीतिकरण र गुटबन्दी

पछिल्लो समय नेविसंघ भित्रको गुटबन्दी र पार्टी राजनीतिक हस्तक्षेपका कारण संगठनको कार्यक्षमता
कमजोर भएको छ। योग्य र सक्षम कार्यकर्ताको साटो गुटको आधारमा नेतृत्व चयन हुन थालेको देखिन्छ।

मूल्य र सिद्धान्तको ह्रास

शुरुमा जसरी मूल्य, आदर्श, र सिद्धान्तको आधारमा संगठन अगाडि बढेको थियो, अहिले ती आधारहरू
क्रमशः कमजोर बन्दै गएका छन्। संगठनको निर्णय प्रक्रिया, सार्वजनिक धारणा, र नेतृत्वको आचरणमा
पारदर्शिता र जवाफदेहिताको अभाव देखिन्छ।

विद्यार्थी मुद्दाबाट विमुखता

नेविसंघले विद्यार्थीका मूलभूत सरोकारहरू–जस्तै शैक्षिक गुणस्तर, रोजगारी, अनुसन्धान, नवप्रवर्तन,
मानसिक स्वास्थ्य– जस्ता विषयलाई दोस्रो प्राथमिकतामा राखेको देखिन्छ। यसको ध्यान प्रायः नाराबाजी,
विरोध, तालाबन्दी, वा आन्तरिक प्रतिस्पर्धामा केन्द्रित भइरहेको छ।

संगठनको संरचनागत कमजोरी

संगठनको स्थानीय तहदेखि केन्द्रसम्मको संरचनामा नेतृत्व, प्रशिक्षण, र सक्रियतामा कमी देखिन्छ।
डिजिटल युगमा छिरेका नयाँ पुस्ताका विद्यार्थीहरूको आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्ने क्षमता अभाव
देखिएको छ।

बिग्रनुको मुख्य कारणहरू

मातृ पार्टीको लचिलो भूमिका

नेविसंघको मातृ संगठन नेपाली कांग्रेसले संगठनप्रति स्पष्ट मार्गदर्शन नदिएको वा गुटगत स्वार्थको
आधारमा हस्तक्षेप गर्ने कार्यले संगठन कमजोर भएको हो। संगठनलाई आफ्नो राजनीतिक सन्तुलन
मिलाउने उपकरणको रुपमा प्रयोग गर्ने प्रवृत्तिले यसको मौलिकता गुमाएको छ।

आन्तरिक लोकतन्त्रको अभाव

संगठनभित्र लोकतान्त्रिक अभ्यास कमजोर हुँदै गएको छ। मतदाताको स्वतन्त्र निर्णयभन्दा पनि
‘प्यानल’, ‘सम्झौता’ र ‘भागबण्डा’ शैलीले चुनाव प्रक्रिया चल्ने गरेको छ।

मूल्यहीन प्रतिस्पर्धा र आत्मकेन्द्रितता

नेतृत्वको दौड आत्मकेन्द्रित, पदलिप्सा प्रेरित, र भावी राजनीतिमा पहुँच बनाउने उपायको रूपमा
देखिएको छ। यसले संगठनलाई विद्यार्थी–कक्षाबाट राजनीतिज्ञ निर्माण गर्ने मञ्च होइन, केवल
भविष्यको टिकट; खोज्ने स्थल बनाएको छ।

सुधारका उपायहरू : नेविसंघको पुनरुत्थान कसरी सम्भव छ?

विचारमा स्पष्टता र सिद्धान्तमा प्रतिबद्धता

संगठनले पुनः एकपटक आफ्ना मूल मूल्यहरू—लोकतन्त्र, समाजवाद, समावेशीता,
स्वतन्त्रता—प्रति प्रतिबद्धता जनाउँदै नीतिगत स्पष्टता ल्याउनु आवश्यक छ।

नेतृत्व चयनमा पारदर्शिता

नेतृत्व छनोटमा खुला प्रतिस्पर्धा, योग्यता, नैतिकता, र जनपक्षीय भूमिकाका आधारमा चयन
प्रक्रिया तय गर्नुपर्छ। गुटभन्दा बाहिर सोच्ने, सेवामूलक उद्देश्य राख्ने युवालाई मौका दिनुपर्नेछ।

विद्यार्थी सरोकारमै आधारित अभियान

शैक्षिक सुधार, डिजिटल शिक्षा, वातावरणीय चेतना, उद्यमशीलता प्रवर्द्धन, मानसिक
स्वास्थ्यजस्ता यथार्थपरक मुद्दामा केन्द्रित रहेर नेविसंघले जागरण ल्याउने खालका अभियान
सञ्चालन गर्नुपर्छ।

डिजिटल युग अनुकूल संगठन निर्माण

आजको विद्यार्थी पुस्ता प्रविधिमा सक्रिय छ। त्यसैले नेविसंघले पनि डिजिटल पहुँच, अनलाइन
सदस्यता, सूचना प्रवाहको दक्ष प्रणाली, सामाजिक सञ्जालको प्रभावकारी प्रयोगमार्फत संगठनको
पहुँच विस्तार गर्नुपर्छ।

सामाजिक उत्तरदायित्वमा सक्रियता

केवल विरोध र आन्दोलनमा सीमित नरही, विपद् व्यवस्थापन, रक्तदान, स्वच्छता, शिक्षा
अभियान, जेष्ठ नागरिक सहयोगजस्ता सामाजिक उत्तरदायित्वका कार्यहरूमा संलग्न हुनुपर्छ।

प्रशिक्षण र बौद्धिक उत्पादन

नेतृत्व विकासका लागि नियमित प्रशिक्षण, विचार गोष्ठी, अन्तरक्रिया, कार्यशाला र अनुसन्धान
गतिविधिमा जोड दिनुपर्छ। ‘थिंक ट्यांक’ जस्ता संरचना विकास गर्नुपर्छ, जसले संगठनलाई ज्ञान-
आधारित बनाउँछ।

निष्कर्ष

नेपाल विद्यार्थी संघ विगतमा नेपालको राजनीतिक परिवर्तनका आन्दोलनहरूमा प्रेरणाको स्रोत
थियो। यसको ऐतिहासिक भूमिका प्रशंसनीय, प्रेरणादायी र जनसंवेदनशील रह्यो। यद्यपि आजको
वास्तविकता फरक छ—संगठनको प्रभावशक्ति, जनसमर्थन र विश्वसनीयता घट्दो क्रममा छ।
तर संगठनको इतिहास, संरचना र सम्भावनालाई हेर्दा, यो पुनः एकपटक विद्यार्थीहरूकै प्रतिनिधि
संस्था बन्न सक्छ। त्यसका लागि नेतृत्वमा गुणस्तरीय सुधार, संगठनभित्र स्वच्छता, र अभियानको
माध्यमबाट सामाजिक–शैक्षिक मुद्दामा केन्द्रित रहनु आवश्यक छ। नेपाल विद्यार्थी संघ फेरि पनि
परिवर्तनको अग्रदूत बन्न सक्छ, तर त्यसका लागि फेरि पनि मूल्य, विचार र प्रतिबद्धतामा नयाँ
युगको सूत्रपात आवश्यक छ।

-सहर्ष पौडेल नेपाल विद्यार्थी संघको नेता हुन्।