समाजवाद र साम्यवाद: अर्थ, इतिहास र आजको प्रासंगिकता

शैलेन्द्र दुवाडी-
मानव इतिहासको सबैभन्दा प्रभावकारी राजनीतिक विचारधाराहरू मध्ये समाजवाद र साम्यवादले विश्वभरि क्रान्ति, आन्दोलन र परिवर्तनको नेतृत्व गरेका छन्। कार्ल मार्क्स, एंगेल्स, लेनिन, माओ, हो चि मिन्ह जस्ता चिन्तकहरूले प्रस्तुत गरेको यो सिद्धान्तले "शोषणरहित समाज" को सपना देख्यो। तर, २१औँ शताब्दीको भूमण्डलीकृत, पूँजीवादी संसारमा यी विचारधाराहरूको भविष्य के हो? के यी अझै पनि प्रासंगिक छन् त?
विश्व राजनीति निरन्तर परिवर्तनको यात्रामा छ। पूँजीवाद, समाजवाद र साम्यवाद  यी तीन मुख्य विचारधाराले मानव इतिहासको धार बदलिदिएका छन्। यद्यपि आजको २१औँ शताब्दीमा समाजवाद र साम्यवादको भविष्य कस्तो हुन्छ भन्ने प्रश्नले गहिरो बहस पनि निम्त्याएको छ।

आधुनिक युगमा जब विश्व असमानता, जलवायु परिवर्तन र आर्थिक अस्थिरताको सामना गरिरहेको छ, समाजवाद र साम्यवाद जस्ता विचारधाराहरू फेरि चर्चाको केन्द्रमा आएका छन्। यी दुबै विचारधाराहरू पूँजीवादी व्यवस्थाप्रति विकल्पको रूपमा उभिएका हुन्, जहाँ समानता, सामूहिक कल्याण र सामाजिक न्यायलाई प्राथमिकता दिइन्छ। 

समाजवाद र साम्यवादको अर्थ:
समाजवाद भनेको एक आर्थिक सामाजिक व्यवस्था हो जसमा उत्पादनका प्रमुख साधनहरू (जस्तै कारखाना, खानी, बैंक, यातायात) निजी स्वामित्वमा नरही सार्वजनिक वा सामूहिक स्वामित्वमा हुन्छन्। यसको मुख्य उद्देश्य समाजमा आर्थिक असमानता घटाउने, शोषण रहित वातावरण सृजना गर्ने र सबै नागरिकहरूलाई शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी जस्ता बुनियादी सुविधाहरू उपलब्ध गराउने हो।
समाजवादी व्यवस्थामा सरकारले केन्द्रीय योजना बनाएर अर्थतन्त्रको नियन्त्रण गर्छ ताकि उत्पादन र वितरण न्यायपूर्ण ढंगले हुन सकोस्। यसमा पूँजीवादी व्यवस्थाजस्तो अत्यधिक मुनाफाको लालच नभई समाजको हितलाई प्राथमिकता दिइन्छ। युरोपका केही देशहरू जस्तै स्वीडेन, नर्वे, डेनमार्कले समाजवादी नीतिहरू अपनाएका छन्, जहाँ उच्च कर प्रणालीका बदलामा नागरिकहरूलाई निःशुल्क स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा र सामाजिक सुरक्षा उपलब्ध गराइन्छ।

साम्यवाद: क्रान्तिकारी परिवर्तनको दर्शन
साम्यवाद समाजवादभन्दा एक कदम अगाडिको अवस्था हो। जर्मन दार्शनिक कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एङ्गेल्सले यसलाई "कम्युनिस्ट मेनिफेस्टो" (१८४८) मा परिभाषित गरेका थिए। साम्यवादको अन्तिम लक्ष्य भनेको एउटा वर्गविहीन, राज्यविहीन र सम्पत्तिविहीन समाजको स्थापना गर्नु हो, जहाँ "प्रत्येकले आफ्नो योगदान अनुसार काम गर्छ र आवश्यकता अनुसार स्रोत पाउँछ।"
साम्यवादी समाजमा न त कुनै सरकार हुन्छ, न त धनी-गरिबको भिन्नता, न त निजी सम्पत्तिको अवधारणा। सबै कुरा समाजको साझा सम्पत्ति हुन्छ। मार्क्सले भने अनुसार, पूँजीवाद आफैंले आफ्नो विनाशको बीउ रोप्छ किनभने यसले श्रमिकहरूको शोषण गरेर अमीरहरूलाई मात्र फाइदा पुग्याउँछ। उनको विचार अनुसार, श्रमिकहरूले एक दिन क्रान्ति गरेर साम्यवादी समाज स्थापना गर्नेछन्।
समाजवाद र साम्यवादको ऐतिहासिक विकास
औद्योगिक क्रान्ति र शोषणको युग
१९औँ शताब्दीको औद्योगिक क्रान्तिले युरोपमा पूँजीवादको विकास गर्यो। कारखाना मालिकहरूले श्रमिकहरूलाई अत्यन्तै कम मजदुरीमा लामो समय काम गराउँथे, बाल श्रम प्रचलित थियो, र काम गर्ने अवस्था धेरै नै खराब थियो। यसले मजदुर वर्गमा रोष जन्मायो र समाजवादी विचारहरू फैलिन थाले।
मार्क्सवादको उदय
कार्ल मार्क्सले आफ्नो प्रसिद्ध ग्रन्थ "दास क्यापिटल" (१८६७) मा पूँजीवादको गहन विश्लेषण गरे। उनले देखाए कि पूँजीवादी व्यवस्थामा मजदुरहरूको श्रमको मूल्यांकन उचित रूपमा हुँदैन। कारखाना मालिकहरूले श्रमिकहरूबाट "अधिशेष मूल्य" (Surplus Value) झिक्छन्, जसले गर्दा धनीहरू अझ धनी बन्छन् र गरिबहरू शोषित हुन्छन्। मार्क्सले भविष्यवाणी गरे कि अन्ततः श्रमिकहरूले क्रान्ति गरेर पूँजीवादलाई उखेल्नेछन् र समाजवादी व्यवस्था कायम गर्नेछन्।

प्रमुख साम्यवादी क्रान्तिहरू
(क) रुसी क्रान्ति (१९१७)
१९१७ मा लेनिनको नेतृत्वमा बोल्शेविकहरूले रुसी जारको शासनलाई उखेलेर विश्वको पहिलो साम्यवादी राज्य स्थापना गरे। यसले सोभियत सङ्घको निर्माण गर्यो, जुन शीत युद्धकालमा अमेरिकाको प्रतिद्वन्द्वी बन्यो।
(ख) चीनमा साम्यवादको उदय (१९४९)
माओ जेडोङको नेतृत्वमा चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीले गृहयुद्ध जितेर चीनमा साम्यवादी शासन स्थापना गर्यो। माओले "ग्रेट लिप फर्वार्ड" जस्ता योजनाहरू लागू गरे, तर यसले चीनमा अकाल र आर्थिक मन्दी ल्यायो।
(ग) शीत युद्ध: साम्यवाद vs पूँजीवाद
१९४७ देखि १९९१ सम्म अमेरिका (पूँजीवादी गुट) र सोभियत सङ्घ (साम्यवादी गुट) बीच विश्व दुई ध्रुवमा विभाजित भयो। यसले कोरिया, भियतनाम, क्युबा जस्ता देशहरूमा प्रत्यक्ष र परोक्ष युद्धहरू निम्त्यायो।
आजको संदर्भमा समाजवाद र साम्यवाद

समाजवादको प्रभाव
आज पनि धेरै देशहरूमा समाजवादी नीतिहरू लागू छन्:
१.नॉर्डिक देशहरू (स्वीडेन, नर्वे, डेनमार्क) – यी देशहरूले "कल्याणकारी राज्य" मोडल अपनाएका छन्, जहाँ उच्च कर प्रणालीका बदलामा नागरिकहरूलाई निःशुल्क स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा र बेरोजगारी भत्ता दिइन्छ।
२.नेपाल – संविधानमा समाजवादी लक्ष्यहरू समावेश गरिएको छ। 

साम्यवादको अवस्था
सोभियत सङ्घको पतन (१९९१) पछि साम्यवादको प्रभाव घटेको देखिन्छ, तर केही देशहरूले यसलाई आधिकारिक रूपमा कायम राखेका छन्:
१.चीन – आधिकारिक रूपमा साम्यवादी देश हो, तर हाल यसले "बजार समाजवाद" (Market Socialism) अपनाएको छ, जहाँ पूँजीवादी अर्थतन्त्रका तत्वहरू समावेश छन्।
२.क्युबा, लाओस, भियतनाम – यी देशहरू आज पनि साम्यवादी विचारधारा अनुसार शासित छन्, तर वैश्विक अर्थतन्त्रको दबाबले उनीहरूले केही आर्थिक सुधारहरू गर्न बाध्य भएका छन्।
३.नेपाल-   नेपालमा साम्यवाद एक क्रान्तिकारी विचारधारा हो जसले शोषणमुक्त समाज निर्माण गर्न खोज्छ।
बिप्लवका अनुसार, पूँजीवादी शोषण र सामन्ती संरचना नै नेपाली जनताको दुःखको मूल कारण हो। सर्वहारा वर्गको उत्थान नै साम्यवादी क्रान्तिको आधार हो।  
उनको लक्ष्य नयाँ जनवादी राज्य स्थापना गर्ने हो, जहाँ समानता र न्याय प्रधान हुनेछ। संघर्ष नै परिवर्तन को मार्ग हो भन्ने उनको दृढ विश्वास छ। 

भविष्यका सम्भावनाहरू
१. जलवायु परिवर्तन – सामूहिक समाधानको आवश्यकताले समाजवादी विचारलाई फेरि प्रासंगिक बनाउन सक्छ।


२. टेक्नोलोजी र AI – यदि रोबोट र AI ले धेरै रोजगारी हरण गर्छ भने, "सार्वभौमिक आय" (Universal Basic Income) जस्ता समाजवादी नीतिहरू आवश्यक हुन सक्छन्।


३. युवाहरूमा बढ्दो रुझान – अमेरिका र युरोपमा युवाहरू समाजवादी विचारधारातर्फ आकर्षित हुँदैछन्, किनभने पूँजीवादले बढ्दो असमानता र आवास संकटलाई समाधान गर्न सकेको छैन।
निष्कर्ष
समाजवाद र साम्यवादले विश्वभरका राष्ट्रहरूलाई गहिरो प्रभाव पारेका छन्। यद्यपि सोभियत सङ्घको पतनपछि साम्यवादको प्रभाव घटेको देखिन्छ, तर पूँजीवादी व्यवस्थाबाट उत्पन्न समस्याहरूले यसलाई फेरि बहसको विषय बनाएको छ। भविष्यमा समाजवाद र साम्यवादको नयाँ रूपहरू (जस्तै डिजिटल साम्यवाद, हरित समाजवाद) उदाउन सक्छन्, विशेष गरी जब विश्व जलवायु संकट, आर्थिक असमानता र टेक्नोलोजीको उथलपुथलको सामना गरिरहेको छ।
"समाजवाद असफल भएन, यसलाई सही ढंगले पर्योग गरिएन।"
-विक्टर नवास्की